ערשטע מלחמה־נאַכט
די לופֿט אין יענער צײַט איז געווען אָנגעלאָדן מיט פּולווער.
די איראַקישע אַרמיי האָט אײַנגענומען קוּוועיט מיט אַ פּאָר חדשים פֿריִער. די וועלט האָט בשום־אופֿן נישט געקענט מאַכן שלום מיטן עזות־פּנימדיקן אַרײַנרײַסן זיך אין אַ שכנותדיקער, פֿרידלעכער מדינה, וואָס איז אָנגעפּאָמפּעט מיט נאַפֿט דערצו.
סאַדאַם האָט פֿײַערלעך געמאָלדן, אַז אין פֿאַל אויב איראַק וועט אַטאַקירט ווערן, וועט ער הייסן באָמבאַרדירן ישׂראל אומברחמנותדיק. ס׳האָט זיך אַרויסגעוויזן, אַז ער פֿאַרמאָגט אין איינעם מיט איינפֿאַכע “סקאַד”־ראַקעטן אויך ראַקעטן, וואָס קענען טראָגן כעמישע שטאָף.
ייִדן, שוין גוט אויסגעפּרוּווטע מיט סטראַשנדיקע דיקטאַטאָרן, האָבן געפֿילט בחוש, אַז דאָ טרײַבט מען נישט מיט זיי קיין קאַטאָוועס. צה״ל האָט גענומען צעטיילן דער באַפֿעלקערונג פּושקעס מיט גאַז־מאַסקעס. דײַטלעכע און פּרטימדיקע אָנווײַזונגען ווי אַזוי צו גרייטן דעם “חדר־אטום” (איזאָליר־צימער) זענען פֿאַרעפֿנטלעכט געוואָרן אין די צײַטונגען, צוגעקלעפּט געוואָרן צו די אַפֿישן־שילדן אויף די גאַסן, איבערגעחזרט הונדערטער מאָל אינעם ראַדיאָ און טעלעוויזיע.
אין די שטיבער האָבן זיך צוביסלעך באַוויזן קריג־אַרסענאַלן.
מיר, טאַטע־מאַמע בײַ די שפּעטע דרײַסיקער, אַ באָבע און צוויי קינדער, וואָס גייען אין דריטן קלאַס, האָבן אויך געהאַט אונדזער אייגענעם קריג־אַרסענאַל אונטערן טיש פֿונעם טעלעוויזאָר אין דער באָבעס צימער. אונטערן טיש אויף דער פּאָדלאָגע, אין אַ שטילער שכנות, האָבן זיך אָפּגערוט צען ברוינע און ברייטע אײַנגעראָלטע פּאַסן פֿון קלעפּעכץ־פּאַפּיר, מיט וועלכן מ׳האָט געדאַרפֿט, לויט די אָנווײַזונגען, פֿאַרקלעפּן די דינע שפּאַרונעס וואָס בלײַבט צווישן דער פֿאַרמאַכטער טיר און דער ראַמע; אַ פּאַקעטל וואַטע אַרײַנצושטעקן אין דעם שליסל־לעכל, צוויי גרויע אויסגעריבענע שמאַטעס, וועלכע מ׳האָט געדאַרפֿט פֿריִער אײַננעצן אין וואַסער און דערנאָך צעלייגן בײַ דעם שוועל צווישן דער טיר און דעם דיל; און אויך די גרויסע נײַלאָן־בויגנס צו פֿאַרדעקן דאָס פֿענצטער וואָס האָט אַרויסגעקוקט אויפֿן באַלקאָן.
אויף די נײַלאָן־בויגנס זענען געלעגן פֿינף פּאָר גומענע מגושמדיקע ראָזעווע הענטשקעס — דרײַ פּאָר גרעסערע, פֿאַר דערוואַקסענע און צוויי קלענערע — פֿאַר מיר און מײַן ברודער.
לעבן די הענטשקעס, אָנגעשפּאַרט זיך אין דער וואַנט, זענען געשטאַנען פֿינף ברוינע קאַרטאָן־פּושקעס, אין וועלכע ס׳זענען געלעגן אונדזערע גאַז־מאַסקעס. אַז מ׳האָט אויפֿגעמאַכט אַזאַ פּושקע, האָט אַ זעץ געטאָן פֿון איר אַ שטאַרקער גערוך פֿון גומע. די מאַסקעס האָבן אויסגעזען ווי שוואַרצע, טויטע פֿיש־קעפּ, וואָס מע דערלאַנגט צום טיש ראָש־השנה. אי פֿאַר די פֿיש־קעפּ און אי פֿאַר די מאַסקעס האָב איך געהאַט שטאַרק מורא.
איך האָב דעמאָלט געהאַט אַ מאָדנע שפּיל. איך פֿלעג זיך אַרײַנגנבֿענען אין דער באָבעס צימער, עפֿענען מײַן פּושקע, קוקן גלײַך אין די דורכזיכטיקע, גלײַכגילטיקע אויגאַנעס פֿון מײַן גאַז־מאַסקע, זיך גוט איבערשרעקן און אַוועקלויפֿן.
יענעם אָוונט, דעם 17טן יאַנואַר 1991, זענען מיר, דער טאַטע און דער ברודער געזעסן אויפֿן קאָברעץ אין וווינצימער און געקוקט דעם טעלעוויזאָר. מיר, “מכּבי תּל־אָבֿיבֿ”, הייסט עס, האָבן געשפּילט קעגן די סאַמע פֿאַרביסענע שׂונאים, די יוונים, “אַריס סאַלאָניקי”, מיט גאָליס בראָש.
ניקי גאָליס האָט געמאַכט פֿון “מכּבי” אַש און פּאָרעך. ער האָט געטאָן אויפֿן מגרש אַלץ וואָס ס׳האָט זיך אים פֿאַרגלוסט. די “מכּבי”־שפּילער האָבן זיך נישט אונטערגעגעבן, געקעמפֿט מיט ציין און נעגל, אָבער ניקי האָט, ווי אויף צו להכעיס, געטראָפֿן אין קויש אַרײַן פֿון יעדן ווינקל.
נאָך פֿאַר דער הפֿסקה האָט שוין געשמעקט מיט אַ וויסטער מפּלה. איך, דעמאָלט אַ פֿאַרברענטער “מכּביסט”, האָב זיך נישט אָפּגעריסן פֿונעם עקראַן ביזן לעצטן פֿײַף. “אָריס” האָט אונדז צעמאָלן אויף מעל.
איך האָב זיך געלייגט שלאָפֿן. שטילע טרערן זענען געפֿאַלן אויפֿן קישן. אין מײַן דמיון איז ניקי גאָליס געווען אַ רשע מרושע, אַ שׂונא־ישׂראל פֿון דער זעלבער מדרגה, ווי אַנטיוכוס הרשע, ימח־שמו. איך האָב געשיט אויף זײַן קאַפּ די אַלע אומשולדיקע, קינדישע קללות וואָס איך האָב נאָר געקענט, און צוגעלייגט אַ טוץ פֿריש־אײַנגעבאַקענע זידלערײַען, צוגעטראַכט אין דער ביטערער מינוט.
איך געדענק נישט פּינקטלעך, ווען איך בין אײַנגעשלאָפֿן, אָבער איך געדענק זייער גוט, ווען איך האָב זיך אויפֿגעכאַפּט.
אַן אַלאַרעם האָט איבערגעריסן מײַן שלאָף.
דאָ און דאָרט האָבן געהילכט ווײַטע אויפֿרײַסן. די מלחמה האָט זיך אָנגעהויבן.
איך בין געלעגן אין בעט, מײַנע אבֿרים זענען געווען ווי געליימט. דער טאַטע איז צוגעלאָפֿן צו מיר, גענומען מיך אויף די הענט און איידער איך האָב זיך גוט אומגעקוקט, בין איך שוין געווען אויף דער באָבעס בעט. די שטאַרקע ליכט האָט מיך געשטאָכן אין די אויגן. ס׳האָט זיך געהאַלטן אַ פֿאַרציטערטע שטילקייט. דער מאַמעס האַסטיק עפֿענען די קאַרטאָן־פּושקעס מיט די גאַז־מאַסקעס האָבן אָט־די שטילקייט דורכגעלעכערט, ווי אַ דונער.
דער טאַטע האָט זיך געפּאָרעט בײַם פֿענצטער מיטן צוקלעפּן דאָס קלעפּעכץ־פּאַפּיר. איך האָב אָנגעטאָן די שטינקענדיקע מאַסקע. מײַנע הענט האָבן געאַרבעט ווי זיי וואָלטן געווען אויפֿן אייגענעם רשות. אַלע האָבן געטראָגן די זעלבע שוואַרצע מאַסקעס, וואָס פֿלעגן פֿריִער אַרויסרופֿן בײַ מיר שרעק. די נאַכט האָב איך צום ערשטן מאָל אינעם לעבן געפֿילט די טיפֿע רויִקייט פֿון אַ מענטשן, וואָס כאַפּט זיך, אַז ס׳איז דאָ בלויז אַן איינציקע אויסוועג־סטעזשקע, וווּ ער זאָל זיך נישט קערן און ווענדן.
דער קליינער, שוואַרצער טראַנזיסטאָר האָט קאַלט אָנגעזאָגט: מיט עטלעכע מינוט צוריק האָט זיך אָנגעהויבן אַ ראַקעטן־אַטאַק אויף ישׂראל. אַלע תּושבֿים פֿון אַלע ראַיאָנען ווערן געבעטן אַרײַנצוגיין אינעם “חדר אַטום”, אָנטאָן די גאַז־מאַסקעס און זיך צוהערן צו די אַנאָנסן פֿון צה״ל, וועלכע וועלן איבערגעגעבן ווערן דורך דעם ראַדיאָ און טעלעוויזיע.
“מאַמי, איך האָב פֿאַרגעסן אין מײַן צימער דאָס ווייכע קישעלע, וואָס איך נעם אַרום פֿאַרן שלאָף”, האָב איך געזאָגט דער מאַמען.
“לאָז דאָס אָפּ איצט”, האָט זי אומגעדולדיקט געענטפֿערט.
אַ לאַנגע שטילקייט האָט ווידער געהערשט אין צימער. איך האָב געוואָלט עפּעס זאָגן, זיך וויצלען, נאָר מײַן קאָפּ איז געווען ליידיק ווי ער איז קיינמאָל פֿריִער נישט געווען. ווי לאַנג זענען מיר געזעסן אַזוי געדענק איך נישט. דער ראַדיאָ האָט אונדז ווי אויפֿגעוועקט. מע האָט געמאָלדן, אַז מע מעג שוין אַרויסגיין פֿון די געשיצטע צימערן. תּיכּף נאָכדעם האָט זיך דערהערט אַ צווייטער אַלאַרעם, דאָס מאָל האָט ער געקלונגען ווי אַ קרעכץ, וואָס קומט אַרויס פֿון די טיפֿענישן פֿון דער נשמה.
אויך דאָס מאָל איז מען איבערגעקומען בשלום.
ס׳האָט גענומען בלויען אין דרויסן, ווען די גאַנצע משפּחה האָט זיך געגרייט גיין שלאָפֿן. דאָס מאָל אויף מאַטראַצן אינעם געשיצטן צימער. איך בין געלעגן לעבן מײַן ברודער אונטער אַ וואַרעמער, שווערער קאָלדרע. פֿון די מחשבֿות וואָס האָבן זיך געיאָגט און פֿאַרפּלאָנטערט איינע מיט דער צווייטער אין מײַן קאָפּ, צווישן וואַך און שלאָף, געדענק איך נאָר איינע: ניקי גאָליס שטייט פֿאַר מיר אָנגעטאָן אין זײַנע גריכישע בגדי־מלכות (די באָבע רופֿט זיי “האַנטעכער”) און איך גיי צו אים צו און זאָג שטיל: “זײַ מיר מוחל פֿאַר מײַנע רייד. ביסט גאָרנישט אַזאַ רשע מרושע, ווי איך האָב געמיינט. ס׳זענען פֿאַראַן אמתע רשעים אויף דער וועלט”.
מײַן זיידע פֿון ישׂראל
אַלע קינדער אין גרעדיניצע* האָבן געהאַט טאַטעס און זיידעס גרויסע גיבורים. זייערע טאַטעס און זיידעס זענען געווען הויך ווי אַ פֿילשטאָקיק הויז, אָדער גאָר ווי דער “אינטערקאָנטינענטאַל”, דער העכסטער האָטעל אין בוקאַרעשט, וואָס האָט זיך געצויגן איבער די אַלע איבעריקע בנינים און שיִער נישט אָנגעטאַפּט מיטן דאַך די הימלען. זייערע שווערע, שטאָלענע פֿויסטן זעען געווען בכּוח צעפּלעטשן דאָס בלעך פֿון די נײַסטע מאַשינען מיט איין קלאַפּ.
וואָס שייך מיך אַליין, פֿלעג איך מיט מײַן אייגענעם מויל פֿאַרוואַנדלען מײַן טאַטע, אַ טיפּישער פֿרידלעכער אינזשעניר, אין אַ שרעקלעכן קעמפֿער. פֿון די העלדישקייטן וואָס ער האָט אַרויסגעוויזן, האָב איך געקענט דערציילן מעשׂיות אָן אַ שיעור און אָן אַ סוף.
מיטן זיידן איז געווען אָבער אַנדערש. אַז ס׳איז געקומען די רייד וועגן זיידעס, האָבן מײַנע שטענדיק באַפֿליגלטע פֿאַנטאַזיעס נישט געקענט אויפֿהייבן זיך פֿון דער ערד; ווי אַ קליין פֿייגעלע, וואָס פֿאָכעט מיט די פֿליגלען און קען זיך בשום־אופֿן נישט געבן קיין עצה מיטן פֿליִען.
איך האָב פּשוט נישט געקענט דעם זיידן. איך האָב אים אין מײַן לעבן קיינמאָל נישט געזען.
אין שטוב איז זײַן נאָמען זעלטן דערמאָנט געוואָרן, שוין אָפּגערעדט פֿון וויכטיקע פּרטים וועגן זײַן וווּקס און שטאַרקייט. דאָס איינציקע וואָס איך האָב געוווּסט אויף זיכער איז, אַז ער וווינט נישט אין דעם זעלבן לאַנד וואָס מיר. ער וווינט אין ישׂראל.
אַ מאָל האָט מיך די מאַמע אַוועקגעזעצט אויף איר שויס און גענומען רעדן אויף אַ זיס, צאַרט, קינדיש קול, וואָס ווערט גענוצט צו רעדן מיט קליינע קינדער. “דו ווייסט, אַז אין אַ וואָך אַרום וועט דער זיידע קומען באַזוכן אונדז?”
“ווי אַזוי וועט ער קומען? מיט אַן אויטאָ?”
“נאַרעלע, ער וווינט דאָך אין ישׂראל. ישׂראל געפֿינט זיך ערגעץ העט־ווײַט, איבערן ים. טרעפֿן טרעפֿט מען אַהין בלויז מיטן עראָפּלאַן, אַ מין מאַשין מיט אײַזערנע פֿליגלען, וואָס שוועבט אין דער לופֿטן מיט אַלע פּאַסאַזשירן”.
די ווערטער “מאַשין”, “פֿליִען”, “זיידע” האָבן מיך פֿאַרכּישופֿט. מײַן כּוח־הדמיון האָט גענומען גאַלאָפּירן ווי אַ יונג, ווילד לאָשיקל. די חבֿרים אין גרעדיניצע האָבן זיך באַלד דערוווּסט פֿון מיר, אַז מײַן זיידע איז די הויך פֿון דרײַ מעטער. ער וווינט זייער, זייער ווײַט אין אַ הייל אין די בערג, וועלכע ער האָט אויסגעגראָבן מיט די אייגענע הענט. פֿון דער הייל פֿירט ער אָן מיט אַ באַנדע שטאַרקע טאַטעס און זיידעס וואָס לאָזן זיך, פֿון צײַט צו צײַט, איבער דער וועלט אויסצופֿירן זײַנע באַפֿעלן.
סוף־כּל־סוף, איז געקומען דער טאָג.
ס׳האָט זיך דערהערט אַ קלונג. די גאַנצע משפּחה, גרויס און קליין, האָט זיך אויסגעשטעלט בײַ דער טיר, ווי קליינע פּיאָנערן אויף דעם ערשטן מײַ־פּאַראַד. אַלע אַרומגעוואַשן, אויסגעצוואָגן, אָנגעטאָן אין די בעסטע מלבושים. דער טאַטע האָט פֿײַערלעך אַ קוועטש געטאָן די קליאַמקע. די טיר האָט זיך געעפֿנט און פֿאַר מיר האָט זיך אַנטפּלעקט מײַן זיידנס געשטאַלט. אַ מיטלוווּקסיקער, זײַן בויך שטאַרצט אַ קאַפּעלע איבער דעם רימען. זײַנע קליידער שמעקן מיט אויסלאַנד.
דאָס פּנים — אַ קײַלעכדיקס און רויטלעכס. זײַן קאָפּ — קוים פֿאַרדעקט מיט שוואַרצע, באַפֿאַרבטע פּאַסן האָר, וואָס ציִען זיך פֿון איין אויער צום צווייטן. די קליינע, בלויע אויגן האָבן מיך נײַגעריק אָפּגעמאָסטן פֿון אונטער די גרויסע באַגילדעטע ברילן, פֿון וועלכע ס׳האָט זיך ערטערווײַז אָפּגעשיילט דאָס גאָלד.
“שלום־עליכם”, האָט אונדזער משפּחה־כאָר אויסגעזונגען.
“עליכם־שלום”, איז געקומען מײַן זיידנס ענטפֿער.
“קום אַרײַן, שטיי נישט אין דרויסן”.
וועמענס איז דאָס שיינע קינד, דײַנס?”, האָט דער זיידע אַ פֿרעג געטאָן די מאַמע. גענומען מיך אויף זײַנע האָריקע הענט און צוגעקלעפּט נאַסע קושן צו ביידע באַקן; די שיטערע נישט־אָפּגעגאָלטע האָר איבער זײַן אייבערשטער ליפּ האָבן מיך עטוואָס אַ קיצל געטאָן. “סאָמעוועסט אין דײַן מאַמען, צוויי טראָפּנס וואַסער. קיין עין הרע”, איז ער נתפּעל געווען. “נאַ, דאָס איז אַ מתּנה פֿאַר דיר”, האָט ער צוגעגעבן.
זײַן רעכטע האַנט האָט זיך געגריבלט אַ ווײַלע אין זײַן דזשאַנטע** און אַרויסגעשלעפּט פֿון דאָרטן אַ שפּילעכל, אַן אויטאָ. אַזאַ אויטאָ האָב איך נאָך קיינמאָל נישט געזען. גרויס, רויט, די טירעלעך עפֿענען זיך, אויפֿן דאַך בלישטשעט אַ רויט ליכטל. דער זיידע האָט מיך אַראָפּגעלאָזט אויף דער ערד מיט דעם אוצר אין דער האַנט.
די גרויסע האָבן אַרומגערעדט זייערע מתּנות. איך בין געווען אַרײַנגעטאָן מיט לײַב־און־לעבן אין דעם שפּילעכל, אָנגעקוועלט אויף דעם סקריפּעניש, וואָס די רעדער האָבן אַרויסגעלאָזט.
דער זיידע האָט זיך צוגעזעצט לעבן מיר.
“ווער ביסטו?” — האָט ער געפֿרעגט מיך שטיל, צורירנדיק זיך מיט אַ פֿינגער צו מײַנע זײַדענע, העלע לאָקן.
“איך בין אַ ייִנגעלע” — האָב איך געענטפֿערט.
“יאָ, אַוודאי ביסטו אַ ייִנגעלע, אָבער דו ביסט אויך אַ ייִדיש ייִנגעלע”.
איך האָב אויסגעדרייט צו אים דעם קאָפּ. סײַ אין גרעדיניצע און סײַ אין דער היים האָט מען מיך אַזוי קיינמאָל נישט גערופֿן.
“יאָ, דו ביסט אַ קליין ייִדיש ייִנגעלע”. אַ וואָלקנדל האָט אַ קורצע ווײַלע זיך געהאַלטן אויף זײַן פּנים. די פּלוצעמדיקע ערנסטקייט, מיט וועלכער ער האָט עס געזאָגט, האָט זיך מיר אויך איבערגעגעבן און אויפֿגעוועקט אין מיר אַ קליין, קליין מענטשעלע, וואָס האָט ביז אַהער שעמעוודיק געשוויגן.
*) קינדערגאָרטן אויף רומעניש
**) קיישל